HACI’NIN YERİ

EVRİMSEL TIP- 8

Ateş ve öksürügü evrimsel tıp nasıl açıklar?

Ateş yararlı bir uyum mekanizması, yani adaptasyondur.

Ateş sırasında bağışıklıktan sorumlu hücreler ateşe neden olan mikroba karşı antikorlar sentez ederler. Ayrıca bu arada çeşitli hücrelerden bakterilerle mücadele eden çeşitli kimyasal maddeler salgılanır. Çocuklarda ateş çok yüksek değilse düşürülmemelidir. Ancak tehlikeli şekilde yükselirse düşürülmelidir. 38 dereceye kadar ateş tolere edilebilir. Özellikle çocuklar bu dereceye oldukca iyi tahammül ederler.

Öksürük de öyledir. Akciğerlere yerleşen bir infeksiyöz hastalıktan kurtulmayı amaçlar. Akciğerde infeksiyon yapan patojenin yükü azaltılmaya çalışılır. Bize çok eski atalarımızdan  miras kalmıştır.

Kusma ve diyare de adaptasyon mekanizmalarıdır. Vücuda sindirim yolu ile giren toksinleri, bakteri ve virusları ve diğer zararlı maddeleri vücuttan atmanın en kolay yoludur.

Peki bazı akıl hastalıklarını da yararlı bir adaptasyon olarak düşünebilir miyiz?Anksiyete ve depresyon gibi akıl hastalıkları neden vardır?

İnsanın doğasında olan bazı niteliklerin, örneğin kıskançlığın, varlık nedeni nedir?

Bildiğiniz üzere Freud bütün bunları ve diğerlerini ya libidoya bağlamıştır, ya da onları çocukluk döneminden kalan tatminsizlikler ve saplantılarla açıklamaya çalışmıştır. Bilim bu açıklamaları artık kabul etmemektedir.

Anksiyete ve panik ataklarını ele alalım.

Evrimsel tıp açısından bunlar da hastalıktır. Ama nedeni yukarda değindiğimiz ateş, öksürük ve ishal gibi, savunma ve adaptasyon mekanizmalarıdır. Bunlardan sorumlu genlerin hala ayıklanmamış olması bu belirtilerin evrimsel olarak yararlı olduğunu göstermektedir.

Bunlar ve diğer bazı akıl hastalıkları bize milyonlarca yıl önce yaşamış atalarımızdan kalan miraslardır.

Anksiyete ve panik altında kalan birisi evinden çıkamaz. Emin bir yerde beklemeyi ve dışarı çıkmak zorunda ise bunu başkaları ile birlikte yapmayı yeğler. Evrimsel tıbba göre bu  mağaranın hemen dışında bekleyen vahşi hayvanlara yem olmamak için gelişmiş bir adaptasyon mekanizmasıdır.
Ama günümüz insanlarını da olumsuz olarak etkilemektedir. Artık evin dışında korkacak vahşi hayvan yoktur.

Yoksa var mıdır?

Insanların birçoğu bazı dış tehditlerin varlığına inanırlar ve panik atak gibi ilginç belirtilerle doktora baş vururlar.

Peki panik ataklara neden olan genlerin insanlarda hala var olması bir dizayn kusuru ve bir hastalık mıdır?

Evrimsel tıp açısından onlar uzlaşmadan başka bir şey olmayıp, insanla ilgili sayısız kusur ve defolardan yalnız bazılarıdır.

EVRİMSEL TIP- 7

Hastalık nedenlerini geniş anlamda incelemeye devam edelim.

Yukarda hastalığı evrimsel tıp açısından tanımlamıştık. Ona bir göz atalım..

Hastalıklar, temel olarak, doğanın canlılar üzerindeki baskısı sonucu ortaya çikan adaptasyon (uyum) bozukluklarıdır. İç ve dış çevreye uyumda güçlük çeken canlı (insan) için hasta sıfatı kullanılır. Bu uyumsuzlukta suçu (nedeni), örnegin, bakterilerde aramak, klasik tıbbın hatalarından biridir. Kusur ne bakterilerdedir, ne de insanda. Bakteri yaşamını sürdürmeye, insan ise onu durdurmaya çalisacaktir. Bu arada bir denge oluşacaktır. Bu dengeyi insan lehine çevirmek için bakteri yaşamı ve bakteri-insan ilişkileri çok iyi bilinmelidir. Güçlü antibiyotikler yerinde kullanılmalıdır. Bütün tedbirlere rağmen enfeksiyonlar insan canı alacaktır. Her gün onbinlerce insan enfeksiyonlardan ölmektedir. Sıtma ve diğer parazitik hastalıklar dünyada her yıl sayısız milyonları yok etmektedir. Çogu kere bunun nedeni bu parazitler ve diğer mikroplar için ilaç üretme çabalarindaki sapkınlardır. Tıp her hastalık için bir ilaç, her mikrop için bir antibiyotik üretme çabasina son vermeli ve büyük manzara ile uyumlu tedavi yöntemlerine yönelmelidir. Bu da ancak evrimsel tıbba gereken önemi vermekle başarılır..

Hastalıkların evrimsel nedeni ile klasik tıp ilgilenmiyor demiştik. Peki klasik tıbbın hastalıklara yaklaşımı nasıldır?

Onların hangi yönleri ile ilgilenir klasik tıp? Evrimsel tıpla aralarındaki farklar nelerdir?

Örnegin... Kalp krizlerinin nedeni olarak damar sertleşmesine neden olan genlere sahip hastaların yağlı gıdalarla beslenmesini gösterebiliriz.

Klasik tıp bununla ilgilenir ve tedavi bu gözlemle ilgili sorunların çözümüne yöneliktir. Hastadan yağsız yemesi istenir ve hastaya kolesterol sentezini azaltan ilaçlar verilir. Buna hastalığın en yakın nedeni ve açıklaması denir. Bu yaklaşımın pratik bir önemi de vardır.

İşte bu bağlamda evrimsel tıp şu soruyu sorar:

Doğal seçilim neden kalp krizine neden olacak olan genleri ve kolesterolden zengin yağlı yemek arzusunu elimine etmemiştir?

Evrimsel tıp vücudun nasıl işlev yaptığı ile ilgilenirken, neden bazı insanların kalp krizi geçirdiklerini, diğerlerinin geçirmediğini, insanların bazı hastalıklara neden duyarlı olduklarını, diğerlerine duyarlı olmadıklarını açıklamaya çalışır. 

En yakın açıklamalar hastalıklar hakkında ne ve nasıl sorularını yanıtlamaya çalışırken, evrimsel tıp neden sorusunu yanıtlamaya çalışır.

Birçok hastalığın başlangıç nedeni ve mekanizmasını klasik tıpla açıklamak mümkün değildir.

Örnegin.. Hamileliğin başlangıcında karşılaşılan aşermenin, bulantı ve kusmanın nedenini klasik tıp açıklayamaz. Ya da bazı hormonlarla açıklamaya çalışır.

Evrimsel tıp bu sorunu çok ilginç bir şekilde yanıtlar.. Evrimsel tıbba göre hamileliğin başlangıcındaki bu durumun nedeni, anne karnında gelişmekte olan embryonun bazı toksinlere maruz kalmasını önlemektir.

Şu ilginç örneğe de bir göz atalım: İnfeksiyonların seyri sırasında serum demir düzeyi düşer. Bunun nedenini klasik tıp açıklayamamaktadır. Kanda demirin düşmesi için bir neden yoktur. Ama evrimsel tıp bu sorunu da mükemmel bir şekilde çözmüstür.. Evrimsel tıbba göre kanda demirin düşmesinin nedeni vücudun kendini savunma mekanizmalarından biridir. Kana geçen bakteriler demiri kullanarak daha kolay çoğalabilirler. Milyonlarca yıl önce başlayan insan-bakteri ilişkisi böylesine basit bir mekanizma ile insanın infeksiyonlardan bir çoğunu başarı ile yenmesini sağlamıştır. Bu savunma mekanizması insandan çok önce yaşayan ve insanın evrildiği canlılardan kalmış olmalıdır. 
 

EVRİMSEL TIP- 2

HASTALIK NEDİR?

Hastalık nasıl tanımlanır? Bunun için önce Encyclopedia Britannica’ya bakalım...

Disease commonly is considered to be a departure from the normal physiological state of a living organism suffucient to produce overt signs, or symptoms.

Hastalık genel olarak canlı bir yaratığın yeterince açık işaret ve belirti verecek kadar normal fizyolojik durumundan uzaklaşması olarak kabul edilir.....

Hastalık nedeni canlının kendinde olabilir. Çogu kere bu hastalıkların nedeni bilinmez ve idiopatik, primer gibi terimlerle tanımlanırlar.

Hastalık nedeni dış etkenlere bağlı olabilir.

Üçüncü ve günümüzde giderek önem kazanan hastalık nedenini iatrogenic (iyatrojenik) dediğimiz ilaç ve diğer tedavilere bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklar oluşturur.

Tıp hastalıkları hastaların bakış açısına göre tanımlar, yorumlar ve diğer bilimlerden farklı olarak ,hastalığa değil, hastaya önem verir. Tıbba göre hastalık yoktur, hasta vardır. İnsana verilen önemi simgeleyen bu tümcenin başlangıcı Hipokrat’a kadar gider. İnsana verilen önemi daha dramatik olarak belirtmeye olanak yoktur. Doktor insana hizmet eder. Tıp ise insanlığa...

Tıpda önemli bir diktum daha vardır.

“Primum nil nocere........”

Önce zarar verme....

Bu tümce de insana verilen değeri simgeleyen önemli bir doktrindir. Açıkca tıp, insanın insana ve insanlığa hizmetinden başka bir şey değildir.

Temelinde insana yardım etmek olan tıbbın bir bilim dalı olduğu kesindir ama, dar bir bilim dalı değildir. Diğer bütün bilimlerin bir araya gelmesinden oluşmuş, son derece geniş ve karmaşık bir bilim dalıdır.

İstisnasız her bilim dalı, tıbba hizmet eder. Çünkü her bilimin amacı insanlığa olumlu katkılarda bulunmaktır. Bilim bilim için değildir. İnsanlık içindir. İnsanlığı ilerletmek içindir. Ögrenmek ve ögrenilenlerin insanın rahat, mutlu, sağlıklı ve uzun yaşaması için kullanılması demektir.

EVRİMSEL TIP-6

Evet.. Ne diyorduk.. Evrimsel tıbba göre hastalıkların tanımı farklıdır diyorduk.. Değil mi? Şimdi bu ilkelere sadık kalarak hastalığı tanımlayalım...

Daha önce hastalığı şöyle tanımlamıştık:

Hastalık genel olarak canlı bir yaratığın yeterince açık işaret ve belirti verecek kadar normal fizyolojik durumundan uzaklaşması olarak kabul edilir.....

Evrimsel tıp görüş açısından hastalıkları şu şekilde tanımlayabiliriz:

Hastalıklar, temel olarak, doğanın canlılar üzerindeki baskısı sonucu ortaya çıkan adaptasyon (uyum) bozukluklarıdır. İç ve dış çevreye uyumda güçlük çeken canlı (insan) için hasta sıfatı kullanılır. Bu uyumsuzlukta suçu (nedeni), örneğin, bakterilerde aramak, klasik tıbbın hatalarından biridir. Kusur ne bakterilerdedir, ne de insanda. Bakteri yaşamını sürdürmeye, insan ise onu durdurmaya çalışacaktır. Bu arada bir denge oluşacaktır. Bu dengeyi insan lehine çevirmek için bakteri yaşamı ve bakteri-insan ilişkileri çok iyi bilinmelidir. Güçlü antibiyotikler yerinde kullanılmalıdır. Bütün tedbirlere rağmen enfeksiyonlar insan canı alacaktır. Her gün onbinlerce insan enfeksiyonlardan ölmektedir. Sıtma ve diğer parazitik hastalıklar dünyada her yıl sayısız milyonları yok etmektedir. Çoğu kere bunun nedeni bu parazitler ve diğer mikroplar için ilaç üretme çabalarındaki sapkınlardır. Tıp her hastalık için bir ilaç, her mikrop için bir antibiyotik üretme çabasına son vermeli ve büyük manzara ile uyumlu tedavi yöntemlerine yönelmelidir.  Bu da ancak evrimsel tıbba gereken önemi vermekle başarılır..

EVRİMSEL TIP-5

İnsan hastalıklarını evrimsel bakış açısından değerlendirmenin önemi tartışma götürmez. Yukarda değindiğimiz hastalık tanımına dönelim....

Hastalık, genel olarak, canlı bir yaratığın yeterince açık işaret ve belirti verecek kadar normal fizyolojik durumundan uzaklaşması olarak kabul edilebilir...

Bu yüzeyel bir tanımlamadır. Bu tanımlama doğal yasalar karşısında hastalığın ne olduğuna değinmemektedir. Hastalığı bencil bir perspektiften, canlının (hastanın) bireysel görüş açısından, değerlendirmektedir. Bu tanımlamaya göre insan için zararlı herşey hastalık olabilir. Bu durumda “hastalık zararlı ve kaçınılması gereken bir durumdur. Olmasa da olur” diyebilir miyiz?

Dememeliyiz.. Çünkü hiç bir şey bu çıkarsamadan daha uzak olamaz. Hastalık zararlı da olabilir, yararlı da... Bazı hastalıklar, hatta hastalıkların çoğu bireyler için zararlıdır belki ama, tür için kesin olarak yararlıdır.
Kaçınılması ise olanaksızdır.
Olmasa olmaz. Hastalık olacaktır. Olmaya mecburdur.

Canlılar var oldukca hastalıklar da var olacaklardır. Çünkü hastalıklar, doğanın canlılara empoze ettiği baskılardır. Onlar karşısında canlı bir adaptasyon yapacak ve doğa sağlam ve güçlü olanı seçecektir.
Bu bir doğa yasasıdır.

Günümüzde pratik edilen tıp elbette bu yasayı dikkate almaz. Bu yasaya önem vermeden hasta tedavi eden tıp uzun vadede insanlığa zararlı olabilir. Evrimsel biyolojik ilkeleri dikkate alarak hasta tedavi etmek hastaları ölüme terketmek değildir. Aşağıda ne demek istediğimi açıklamaya çalışacağım.

Tıpda antibiyotiklerin en yaygın kullanılma alanı soğuk algınlıklardır. Viruslara bağlı olarak ortaya çıkan bu hastalıklarda antibiyotikler yararsızdır. İkincil olarak ortaya çıkması muhtemel hayali enfeksiyonları önlemek için kullanılmaları, ilkel bir nedendir. Kabul edilemez. Evrimsel tıp antibiyotiklerin rastgele kullanılmasına karşıdır. Antibiyotik kullanma son derece yakından denetlenmeli ve antibiyotikler yalnız özel reçetelerle ve ancak yararlı oldukları kanıtlandıktan sonra, kullanılmalıdır.

Dezenfekte eden ve böcek ve haşereleri öldürmeyi amaçlayan ilaç ve kimyasal maddeler de  dikkatli kullanılmalıdır. DDT’nin verdiği zararları unutmamak gerekir. Her fırsatta biyolojik dengeyi sağlayan doğal yöntemler yeğlenmelidir. Zararlı haşereler doğal düşmanlarına yok ettirilmeye çalışılmalıdır.

Hastalıkların gerçek doğası evrimsel biyoloji dikkate alınarak saptanmalı ve tedavi onlara hitabetmelidir.Bunun için daha çok erkendir. İnsan genomu ortaya konmuş ve gen sayısı saptanmıştır ama henüz bu yaklaşık 23 bin genin çok azının ürünü bilinmektedir. Daha da kötüsü bu genlerin birbirleri ile olan ilişkileri hakkında bilinenler çok azdır. Daha en azından 100 yıl, belki daha da uzun yıllar araştırmak gerekecektir. Genlerle ilgili sırlara kısa bir zaman dilimi içinde vakıf olmak mümkün değildir. Her şeyin bir zamanı vardır. İnsan genomu projesine devam edilmeli ve bu konu asla ihmal edilmemelidir. İnsan genom projesinin bir başka yararı da insanın diğer hayvanlar arasındaki yeri ve önemini çok daha anlamlı bir şekilde ortaya koyacak olmasıdır.

Tıbbın aynı zamanda sosyal bir bilim dalı olduğu her seferinde hatırlanmalı ve asla unutulmamalıdır. Hastayı doktora götüren nedenlerin çoğu fiziksel değil, psikolojik bozukluklardır. Hastalıkların birçoğunu ilaçsız tedavi etmek mümkündür.

Hastalıkların tedavisine verilen önem kadar, önlemlerine de önem vermek gerekmekedir. Bu da evrimsel ilkeleri iyi bilmeyi gerektirir. Size daha önce “pleiotropi” denen bir genetik ilkeden bahsetmiştim. Bu ilkeye göre ileri yaşlarda ortaya çıkan hastalıkların nedeninin, gençlik döneminde yararlı olan genler ve onların ürünleri olduğuna değinmiştim. Bu gerçeği dikkate alarak, insanlar için yeni ve değişik bir yaşam tarzı tasarımlanabilir. İleri yaşlarda görülen hipertansiyon, diyabet, kalp ve damar hastalıkları, hemiplejiler ve çeşitli sinir sistemi bozuklukları, hatta multiple sklerozis ve Alzheimer demansı gibi etiyolojileri bilinmeyen hastalıklar ve immünite bozukluklarına bağlı olarak ortaya çıkan bazı hastalıklar, gençlik yıllarında alınan tedbirlerle önlenebilir. Şu anda bu konuda hemen hiç bir şey bilinmemektedir. Ya da bilinenler çok azdır. İlerde bu konuda yeterince bilgi birikimi olacaktır. Bu da evrimsel tıbba verilecek önemle hızlandırılabilir.

Devam edecek....

EVRİMSEL TIP-4

İnsanın halife olmadığı gerçeğini kabul etmek tıp açısından da önemlidir. İnsanın doğal yasalara uyması zorunluğu tıbbın insan sağlığına daha değişik ve gerçekçi bir anlayışla yaklaşmasını gerektirir. Bu da insanlık için çok daha yararlıdır. Insanı yücelten hümanistik eğilim bir fantazidir. Gerçek dünyada fantazilerden yararlanılamaz. Yalnız hümanistik değerlere önem veren ve büyük manzaradan uzaklaşan tıp, insanlığa yeterince yararlı olamayabilir.

Bunun en veciz örneği olarak, rastgele kullanılan antibiyotiklerin bakterilerde antibiyotik direncinin giderek artmasını ve birçok mikrobun artık onlardan etkilenmemesini gösterebiliriz. Daha da kötüsü bu sorumsuz pratik, bazı yararlı bakterilerin neslinin tükenmesi gibi bir sona da neden olabilir. 

Ayrıca doğayı çeşitli şekillerde manüple ederek dengesini bozmanın öldürücü virus pandemilerine neden olması mümkündür. İnsalık bu örneklerden birçoğunu deneyimlemiştir. Yeni ve muhtemelen çok daha tehlikeli ve öldürücü pandemiler sıralarını beklemektedirler.

Devam edecek

EVRİMSEL TIP-3

Görüldüğü üzere yalnız tıp değildir insana ve insanlığa hizmet etmekle yükümlü olan bilim dalı. Bütün bilim dallarının temel amacı insanlığa hizmettir. Bilimde başka espri, neden, amaç yoktur. Önemli olan insan olarak, insan gibi yaşamaktır. Bilim insanı insanca yaşatmak için vardır. Yoksa doğayı öğrenmenin, doğal yasaları bulup çıkarmanın ne gibi bir anlamı ve yararı olabilir? Bulunan yasaların insan yaşamına uygulanmaması ve insanların onlardan yararlanmaması durumunda “bilim bilim içindir” diktumu geçerli olacaktır. Bu diktum yanlıştır.

Hastalığa dönelim. Tıp açısından hastalığı tanımladık. Peki evrimsel tıp açısından hastalığı nasıl tanımlayabiliriz?  

Tıp temel olarak biyolojinin insan denen hayvana uygulanan  şeklinden çok daha fazla bir bilim dalıdır. Bünyesinde sosyal bilimleri de barındırır. İnsan, sosyal tarafı ağır basan “sosyal bir hayvandır”. Bireylere önem vermesinin nedeni de budur. 

Klasik tıp insanı bu doktrine sadık kalarak üstün bir yaratık olarak kabul eder.

Devam edecek...

EVRİMSEL TIP- 1

Evrimsel tıp insan sağlığına başka bir boyuttan bakan bir bilim dalıdır. Bu boyut evrimdir.

Evrimsel açıdan bakınca insan sağlığının, insan hastalıklarının karşıtı olmadığı gerçeği ile karşılaşılmaktadır. Yani sağlıklı insan hasta olmayan insan demek değildir. Bu ilginç durumu anlamak kolay olmayabilir. Ama anlaşılmasında yarar vardır. Evrimsel bakış açısına göre hastalığın ne olduğuna ilerde ayrıntılı bir şekilde değineceğim. Şimdilik hastalıkların ve sağlığın kısa tanımlarını yapmakla yetiniyorum.

Sağlık fizyolojik bir kavram olup, mevcut organ sistemlerinin optimum düzeyde görev yapması demektir. Hastalıklar ise doğanın canlılar üzerinde olan baskısına bağlı olarak ortaya çıkan adaptasyon bozukluklarıdır.

Bireyler organ sistemlerinin optimum düzeyde olmasına rağmen hasta olabilirler ve hasta olmalarına rağmen fizyolojik olarak sağlıklı kabul edilebilirler. Yaşam bir uzlaşmadır. Buna sağlık ve hastalık kavramları da dahildir. Evrimsel açıdan yaşam ayrıca diyalektik bir fenomendir. Bu konuyu daha önce kendi başlığı altında incelemiştim.

Bazı hastalıkların nedenlerinin evrimsel biyolojik ilkelerde saklı olabileceği, son birkaç yıl öncesine kadar, kimsenin ne ilgisini ne de dikkatini çekmiştir. Hastalıkların nedenlerini, onları evrimsel bakış açısından incelemeden her zaman kesin olarak anlamak ve dolayısıyla tedavilerinde yeterince başarılı olmak mümkün olmayabilir. Tıp hala emprik yöntemlerin yardımı ile ilerlemektedir. Başarılı tedavilerin bir çoğunda bile neden başarılı olunduğu tam olarak anlaşılamamaktadır. Çünkü evrimsel etkenler dikkate alınmamaktadır.

Daha da ötesi, insanın diğer hayvanlarla birlikte doğal koşullara uymakla yükümlü, sürekli evrime uğrayan bir yaratık olduğu gerçeğini tıp yeterince dikkate almamaktadır. Şu anda pratik edilen tıp, evrimsel biyolojiye karşı kayıtsız bir tutum sergilemektedir. İnsan hastalıklarının moleküler mekanizmaları açıklanmaya çalışılırken, büyük manzaradan uzaklaşılmakta ve ayrıntılarda kaybolup gidilmektedir.

Tıbbın bu eksikliğini evrimsel tıp kompanze edeceğe benzemektedir. Hastalıkların tedavisinde başarılı olmak, bazılarını önlemek veya daha başlangıç dönemlerinde iken tanımak, yeni ve evrimle bağdaşan tedavi yöntemleri tasarımlamak, hastalıkların tuttuğu sistemlerle ilgili çeşitli evrimsel gelişmeleri bilmekle kolaylaşacaktır.